Man on the moon

Filmrecensie van Jan-Willem Swane

• Verenigde Staten, 1999
• Regie: Milos Forman
• Met: Jim Carrey, Danny DeVito, Courtney Love en Paul Giamatti
• Scenario: Scott Alexander en Larry Karaszewski
• Camera: Anastas N. Michos
• Montage: Adam Boome, Lynzee Klingman en Christopher Tellefsen
• Art directie: Patrizia von Brandenstein
• Muziek: R.E.M.
• DeLuxe Color, DTS / Dolby Digital / SDDS, 118 minuten
• Gezien: 23 mei 2000, Sneak Preview, Camera, Utrecht

In Man on the moon van Milos Forman gebeurt wat in biografische films zelden voorkomt: het leven van de hoofdpersoon is aan het einde nog net zo onbegrijpelijk als aan het begin. Niet omdat we geen blik achter de schermen van de Amerikaanse komiek Andy Kaufman hebben kunnen werpen, maar omdat hij ook daar haast altijd een rol speelde. Veel verder dan de constatering dat het leven voor deze extreme practical joker een groot toneel was komen we niet. Voor de ene toeschouwer is dat een teleurstellende ervaring. "Wat moet ik hier nu mee?" roept zij uit. Voor de andere is de verbazing over het verhaal voldoende om een mooie film gezien te hebben.

Andy Kaufman noemde zichzelf geen komiek, en in zekere zin had hij daarin gelijk. Zijn doel was niet om het publiek aan het lachen te brengen, maar om het in grote verwarring achter te laten. Zoals die keer dat hij voor een enthousiast studentenpubliek 'The Great Gatsby' van Scott Fitzgerald voorlas. Zeer slaapverwekkend als je erbij zit, erg grappig om het twintig jaar later in een film verbeeld te zien. Misschien is de humor van Kaufman in Nederland nog het meest te vergelijken met die van Wim T. Schippers. Maar het verschil is dat je bij Schippers altijd weet dat het leuk bedoeld is, of je het nou leuk vindt of niet. Kaufman voerde zijn grappen zo ver door dat het grootste deel van het publiek de humor niet meer kon zien. Omgekeerd werkte het ook zo: toen hij aankondigde ongeneeslijk ziek te zijn geloofde zelfs zijn familie het niet.

De film zit door een uitgekookt script zo in elkaar, dat je als kijker ook nog regelmatig bij de neus genomen wordt. Hierdoor wordt je als het ware deel van het oorspronkelijke publiek (iets wat in Nederland gemakkelijk is, omdat Kaufman hier alleen te zien was in een bijrol in de sitcom 'Taxi'). Dit levert fascinerende momenten op. Er is een scène die leuk is zolang je het idee hebt dat Kaufman erachter zit. Als blijkt dat dat niet het geval is, vergaat je het lachen. Het laat zien dat iets niet leuk is van zichzelf, maar door de intentie die erachter vermoedt wordt.

De rol van Kaufman wordt gespeeld door Jim Carrey, die na The Truman show wederom laat zien dat hij meer kan dan gekke bekken trekken. In Amerika wordt door bijna alle recensenten benadrukt hoe natuurgetrouw zijn weergave is. Het is mede aan Carreys spel te danken dat je geen grip krijgt op de figuur van Kaufman, terwijl hij je wel raakt. Bijrollen zijn er voor Danny DeVito (ooit tegenspeler van Kaufman in 'Taxi') als manager en Courtney Love (al eerder door Forman gecast in The people vs. Larry Flynt) als zijn vriendin. Zij kwijten zich uitstekend van hun taak, maar de rol van Carrey is zo overheersend dat het bijna niet opvalt.

Forman heeft al vaker films gemaakt over briljante gekken zoals Amadeus en The people vs. Larry Flynt. Als je ze vergelijkt met een soortgelijke film als Shine blijkt zijn kracht: hij vergoelijkt niet de nare, irritante trekjes van zijn hoofdpersonen. Daardoor worden het tegelijkertijd mensen van vlees en bloed, terwijl ze ook onbegrijpelijk en boeiend blijven. Forman wil liever fascinatie dan medelijden oproepen. Om de kijker twee uur geboeid te houden lijkt dat de beste weg.