The pillow book

Filmrecensie van Jan-Willem Swane

• Nederland/Frankrijk/Verenigd Koninkrijk, 1995
• 126 minuten
• Met: Vivian Wu, Yoshi Oida, Ken Ogata, Ewan McGregor
• Regie: Peter Greenaway
• Scenario: Peter Greenaway
• Camera: Sacha Vierny
• Geluid: Garth Marshall
• Montage: Chris Wyatt en Peter Greenaway
• Art directie: Wilbert van Dorp, Andree Putman, Emi Wada
• Gezien: 26 maart 1997, Springhaver, Utrecht

Een filmmaker die eredoctor wordt is geen alledaags verschijnsel. Onlangs verleende de Universiteit Utrecht die eer aan Peter Greenaway. Dat juist hij daar voor verkozen was is niet helemaal verbazingwekkend. Want Greenaway treedt niet alleen naar buiten met zijn opmerkelijke films, maar ook met uitgesproken ideeën over het honderdjarige medium.

Erg positief zijn die ideeën niet. De filmkunst heeft geen eigen taal weten te ontwikkelen en leunt te sterk op de verhaalstructuur die ze aan de literatuur ontleent heeft, zo verkondigde hij tijdens het laatste International Film Festival Rotterdam. Er is veel op dit betoog aan te merken. Het heeft er alle schijn van dat Greenaway de filmkunst eerst gelijkstelt met Hollywood om zich daarna als enig alternatief op te werpen. Maar de stand van zaken in de literatuur beoordeel je ook niet aan de hand van detectives en bouquetreeksen alleen. En hoe verlokkend is het alternatief van Greenaway eigenlijk?

Het opmerkelijke is dat Greenaway in The pillow book een voor zijn doen rechtlijnig verhaal vertelt. Hij begint bij de jeugd van Nagiko Kiohara (Vivian Wu) in Kyoto. We zien hoe ze regelmatig voorgelezen wordt uit het tiende eeuwse Pillow Book van Sei Shonagon. Dit boek zal het voorbeeld voor haar leven worden. Iedere verjaardag kalligrafeert haar vader (Ken Ogata) een wens op haar gezicht. Op een dag is Nagiko getuige van de sexuele gunsten die haar vader verleent aan zijn uitgever (Yoshi Oida), opdat zijn boeken gepubliceerd worden. Achttien jaar oud trouwt ze met het neefje van de uitgever. Deze begrijpt niets van haar voorliefde voor literatuur en haar wens om beschilderd te worden. Ze vlucht naar Hong Kong en gaat op zoek naar minnaars die haar willen beschrijven. Maar ze komt tot de conclusie dat zij degene moet zijn die het penseel voert. Ze ontmoet Jerome (Ewan McGregor), die het liefje blijkt te zijn van haar vaders uitgever. Nagiko zint op wraak, en deze zal voor iedereen verwoestend blijken te zijn.

Het bekende handschrift van Greenaway is ook duidelijk in The pillow book te herkennen. We zien weer de gekalligrafeerde letters in beeld, de kaders waarin gelijktijdige gebeurtenissen of verwante beelden getoond worden, de sterke lichamelijkheid. Dit levert regelmatig mooie plaatjes op. Vooral de manier waarop Greenaway lichamen laat zien is vaak adembenemend van pracht en horror.

Maar op den duur wordt het vervelend. Het is alsof je naar een reeks vakantiedia's van de buurman zit te kijken. Een paar zijn mooi, maar twee sleden vol wordt te veel van het goede. Bovendien mis je het gevoel dat de buurman heeft bezield bij het afdrukken. Zo is The pillow book prachtig, maar vreselijk harteloos. Alle details zijn doordacht, maar op het moment dat je de analogieën door hebt is er geen verrassing meer aan en voel je je opgesloten in de beeldtaal van Greenaway.

Nee, als dit de toekomst van de film moet zijn, dan haal ik nog maar wat klassiekers uit de videotheek. En dan kan ik zien dat de filmkunst al lang een eigen taal heeft. Fellini, Godard, Tarkovski -om er maar een paar te noemen- hebben een poezie laten zien die alleen in film was uit te drukken. Hun taal was persoonlijk en werd niet opgedrongen als de weg tot verlossing.

Greenaway moet vooral doorgaan met het ontwikkelen en verkondigen van zijn ideeën. De filmkunst kan best wat prikkelende gedachten gebruiken. Maar tussen woord en daad blijkt weer eens een wereld van verschil te liggen.

Cijfer (0-10): 6